Այժմյան Հայաստանը վարչականորեն բաժանվում է երկու հանրապետությունների` Հայաստանի Հանրապետության (ՀՀ) և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության (ԼՂՀ):

Հյուսիսից ՀՀ-ին կից է հայաբնակ Ջավախքը` պատմական հայկական հողը, որի նկարագրությունը բերված է առանձին: ԼՂՀ-ի մասին մանրամասն տեղեկություններ Դուք կգտնեք Արցախինկարագրության մեջ: Այստեղ բերված են ընդհանուր տեղեկություններ Հայաստանի և ՀՀ մասին:

ՀՀ բաժանվում է 11 միավորների` 10 վարչական մարզերի և մայրաքաղաք Երևանը, որը ստացավ վարչական մարզի իրավունք: Մակերեսով ամենամեծ մարզը Գեղարքունիքն է, ամենափոքրը` Արմավիրը: Բնակչության թվով առաջինը (չհաշված Երևանը) Լոռին, վերջինը՝ Վայոց Ձորը:

ՀՀ տարածքի ամենանեղ մասը մոտ 40կմ է, իսկ ամենալայն կենտրոնական մասը ավելի քան 200կմ: Տարածքի ամենամեծ ձգվածությունը 360կմ է, պետական սահմանի երկարությունը` 1400կմ:

Հայաստանին սահմանակցում են 4 պետություններ: Ամենաերկար սահմանը Ադրբեջանի հետ է, երկրորդը` Թուրքիայի, երրորդը` Վրաստանի, չորրորդը` Իրանի:

Աշխարհագրական դիրքի առանձնահատկություններն են`

1. Լինելով ցամաքային պետություն Հայաստանը լիովին կտրված է ծովերից ու օվկիանոսներից:

2. Համեմատաբար հեռու է աշխարհի բարձր զարգացած արդյունաբերական երկրներից:

3. Գտնվում է Եվրոպան Կենտրոնական ու Հարավային Ասիային և Ռուսաստանը Մերձավոր արևելքին կապող միջազգային ուղիների խաչմերուկում: Հայաստանով անցնում են Թուրքիան Իրանին, Ադրբեջանին, ինչպես նաև Հյուսիսային Կովկասը և Սև ծովը Իրանին ու արաբական երկրներին կապող երկաթուղիներն ու ավտոմոբիլային գլխավոր ճանապարհները:

Հայաստանով է անցնում Հարավ-արևելյան Ասիան և Կենտրոնական Ասիան Եվրոպային միացնող ցամաքային ճանապարհը, որը միջնադարի հռչակավոր «Մետաքսի ճանապարհի» օրինակով ստացել է «Մետաքսի նոր ճանապարհ» անունը:

4. Հայաստանը գտնվում է Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի, Թուրքիայի ու Իրանի տնտեսական ու քաղաքական շահերի բախման ոլորտում:

5. Հայաստանը գտնվում է եվրոպական, արևելյան և սլավոնական քաղաքակրթությունների փոխազդեցության գոտում:

Բնական պայմանները և հարստությունները

Հայաստանում՝ ընդհամենը 40հազ. քառ.կմ տարածքի վրա իրար են հաջորդում գրեթե բոլոր երկրաբանական ժամանակաշրջաններին պատկանող լեռնային ապարները: Հայաստանի ամենահին ապարները գոյացել են պալեոզոյան (570մլն տարի) դարաշրջանից էլ առաջ: Այդ ժամանակ ամբողջ Կուր-Արաքսյան միջագետքը եղել է մի ընդհանուր ծովային ավազան:

Մեզոզոյի կեսերից (150մլն տարի) Կուր-Արաքսյան միջագետքի հարավային մասը բարձրանում է և վերածվում ցամաքի: Տեղի է ունենում ստորջրյա բուռն հրաբխակայնություն: Հետագայում երկրակեղևը այդ հատվածում ծալքավորվում է, և ձևավորվում են Փոքր Կովկասի շատ լեռնաշղթաներ: Մեզոզոյի վերջում (67մլն տարի) Հայաստանի ամբողջ տարածքը ենթարկվում է ծովի ներխուժման: Ցամաքը պահպանվում է միայն տեղ-տեղ՝ կղզիների ձևով:

Հայաստանում հարուստ են մետաղային ու ոչմետաղային հանքատեսակների պաշարները: Մետաղային հարստություններից մեծ նշանակություն ունեն գունավոր մետաղները՝ պղինձը (Լալվար, Կապան, Քաջարան, Ագարակ), մոլիբդենը (Քաջարան, Ագարակ), ոսկին (Սոտք, Մեղրաձոր, Դրմբոն), կապարը, ցինկը, ալյումինի հումքը (Փամբակի և Մեղրու լեռնաշղթաներ): Սև մետաղներից է երկաթը (Սվարանց, Հրազդան, Աբովյան):

Ոչմետաղային օգտակար հանածոներից մեծ պաշարներ ունեն շինանյութերը՝ տուֆը (Արագածի լանջեր, Շիրակ, Մերձերևանյան շրջան), բազալտը, անդեզիտը, կրաքարը, մարմարը, պեմզան, օբսիդիանը (կամ «սատանի եղունգ»), պեռլիտը, գրանիտը (Սյունիքի և Լոռու մարզեր), զանազան կավերը:

Արժեքավոր են նաև կերակրի աղը (Երևան-Արմավիր գոտում) և հանքային աղբյուրները (ավելի քան 700 աղբյուր, հատկապես Ջերմուկի, Արզնու, Բջնու, Արարատի, Քարվաճառի և Զուառի հանքային ջրերը):

Բնակչությունը

Հայաստանը դեռևս 10-15հազ տարի առաջ ունեցել է համեմատաբար մեծաքանակ բնակչություն: Այն եղել է աշխարհի առավել խտաբնակ շրջաններից:

Ի տարբերություն հարևան ցեղերի, հայերը ունեցել են իրենց մշակույթը և գիտությանը: Դրա մասին վկայում են բազմաթիվ հուշարձաններ, ինչպիսին են, օրինակ, վիշապաքարերը, ժայռապատկերները, Քարահունջի աստղադիտարանը (մ.թ.ա. 6000թ.) և այլ հուշակոթողներ:

Դեռ նեոլիտի դարաշրջանում, հայերը, բացի որսից և վայրի բերքահավաքից, զբաղվում էին նաև երկրագործությամբ: Իսկ էնեոլիտում, երկրագործության հետ մեկտեղ, զարգանում էր նաև անասնապահությունը:

Որոշ բրոնզեդարյա բնակավայրերի մնացորդներ (մ.թ.ա. IV-III հազ.), ինչպիսին են Շենգավիթը, Շրեշբլուրը, Էլարը, Թագավորանիստը, մնում են մինչ այսօր: Դրանց պեղումներից հայտնի դարձավ, որ Հայաստանում զարգացած էր նաև մետաղագործությունը: Հայերը երկաթե զենքեր էին սարքում երկաթի դարաշրջանից երկու հազարամյակ առաջ, և ճակատամարտների ժամանակ, հայկական երկաթե թրերը թղտի նման ծակում էին թշնամու բրոնզե վահանները:

Դեռ մ.թ.ա. III հազ. Հայաստանը ունեցել է ռազմատենչ հարևաններ, որոնք անընդհատ ստիպում էին դիմադրել հայ ժողովրդին: Չնայած աշխատավոր և խաղաղասեր որակների՝ հայ ժողովուրդը միշտ ի վիճակի էր հավաքագրվել, զինվել և արյան մեջ խեղտել տասնյակներ անգամ գերազանցող հարձակվող թշնամական բանակները: Հաճախ հակահարվածները էլ ավելի էին լայնացնում նախկին տարածքները և ընձեռնում էին կայսրություն ստեղծելու հնարավորություն (Ուրարտական թագավորություն, Տիգրան Մեծի կայսրություն): Բայց նույնիսկ հարձակման ժամանակ հայերը միշտ զիջում էին թվաքանակով:

Շատ խորհրդանշական է էպոսային հերոսի՝ Սասունցի Դավթի կերպարը. ամրակազմ հսկան հեծում է իր նժույգը և զինվում, սակայն սուրը ձեռքում բռնում է այնպես, ինչպես պահում են աշխատանքային գործիքները:

Հայերը պատկանում են եվրոպոիդ ռասայի արմենոիդ մարդաբանական տիպին (որն իր անունը ստացել է հայերի «արմեններ» անվանումից): Այդ տիպի համար բնորոշ են աչքերի և մազերի սև նրբերանգներ, միջին կամ միջինից բարձր հասակ, ամրակուռ կազմվածք, լայն ճակատ, գանգի կարճ կլոր ձև, կլոր քիթ:

Բնակչության տարբեր հատվածների բնական պատնեշներով առանձնանալը խանգարել է նույնատիպ սովորությունների ու կենցաղի ձևավորմանը: Այնուհանդերձ, հայերի ազգագրական ընդհանրությունները շատ ավելի էական են, քան տարբերությունները:

* * *

Զանազան ռեսուրսների մեջ առանձնանում է այնպիսի մի ենթախումբ, որի շնորհիվ Հայաստանը անվանում են «Թանգարան բաց երկնքի տակ»: Իհարկե` դա զբոսաշրջիկության ռեսուրսներն են:

Այս փոքր տարածքում գտնվում են բազմաթիվ պատմամշակութային և ճարտարապետական հուշակոթողներ: Բացի քանակից, դրանք բազմազան են, արժեքավոր և, ինչը ամենակարևորն է, կառուցվել են շատ հին ժամանակաշրջաններից սկսած:

Կառույցների թվում կան բազմաթիվ կոթողներ, որոնք համաշխարհային մշակույթի անցումնային փուլերին պատկանող ամենաառաջին օրինակներն են (օր` վերածնունդ. Աստծո առաջին քանդակը Նորավանքում): Ընդգծվում են ճարտարապետական ամենազանազան ոճեր, որոնցից շատերը սկիզբ են առել հենց Հայաստանում: Օրինակ` աշխարհահռչակ գոթական ոճի հանդես գալուց շատ տարիներ առաջ, Հայաստանում կառուցվել են այդ ոճի նախատիպը կրող կոթողներ (Սաղմոսավանք, Գոշավանք և այլն): Հռիփսիմեատիպ և Զվարթնոցատիպ ոճերը նույնպես ծնվել են Հայաստանում և կրում են համապատասխան նմուշների անունները (հռիփսիմեատիպ է, օրինակ, Ստամբուլի Սբ.Սոֆիայի տաճարը):